بلوط؛ میراث ماندگار زاگرس و نگهبان جان طبیعت
یادداشت روز:به قلم اشکان بحیرایی / روزنامه نگار
نهاوند – آوای گرین:درخت بلوط در دل زاگرس، تنها یک گیاه کهنسال نیست؛ حافظهی زیستی، فرهنگی و تاریخی مردمانی است که قرنها با این درخت زیستهاند. در سراب گیان نهاوند، جایی که کوه، چشمه و جنگل در آغوش هماند، بلوطها با قامت استوار خود نماد پایداری و اصالت زاگرساند. مردم گیان با زبان محلی خود او را «بلوسو» میخوانند و هر بلوط را نشانهای از زندگی میدانند؛ از نسلی به نسل دیگر، این پیوند مقدس میان انسان و درخت ادامه یافته است.
بلوط، شناسنامهی زاگرسنشینان
زاگرس بیش از ۵ میلیون هکتار از جنگلهای ایران را دربر گرفته و حدود ۴۰ درصد پوشش جنگلی کشور را شامل میشود. درخت بلوط ایرانی (Quercus brantii) گونهی غالب این منطقه است و در استانهایی مانند همدان، لرستان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد و ایلام گسترده شده است. این درخت از کهنترین گونههای روی زمین است و تنهای دارد که میتواند چند صد سال در برابر خشکی، باد و تیشهی انسان مقاومت کند.
سنجاب؛ نگهبان جنگل و عامل رویش درختان
بلوط نه تنها در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش نقش حیاتی دارد، بلکه با فراهم کردن پناهگاه و غذا برای صدها گونه جانوری — از سنجاب ایرانی گرفته تا پرندگان شکاری — ستون اصلی تنوع زیستی زاگرس بهشمار میآید.سنجابها، بهویژه گونههای ساکن جنگلهای بلوط زاگرس، نقش کلیدی در تکثیر و رشد درختان دارند. با جمعآوری میوهها و پنهان کردن آنها در دل خاک، بذرها را پراکنده میکنند و به رویش مجدد جنگلها کمک میکنند. برخی گونهها مانند سنجاب بلوچی، با تغذیه از حشرات و انتقال گردهها، در باروری درختان نقش مؤثری ایفا میکنند. این چرخهی طبیعی، بقای اکوسیستم زاگرس را تضمین میکند.
با این حال، نگهداری سنجاب بهعنوان حیوان خانگی در سالهای اخیر افزایش یافته و این اقدام موجب تهدید این گونه ارزشمند و زیستگاه آن شده است. حیوانات در محیطهای کوچک و با تغذیه نامناسب دچار افسردگی میشوند و رفتار طبیعی خود را از دست میدهند. در برخی موارد، سنجابها در زیستگاههای نامناسب رها شدهاند و این موضوع میتواند آنها را به معضلی برای اکوسیستمهای جدید تبدیل کند.
ارزش دارویی و تغذیهای بلوط
درخت بلوط از دیرباز در طب سنتی ایرانی جایگاه ویژهای داشته است. میوهی آن سرشار از نشاسته، تانن، فیبر و ترکیبات فنولی است که خاصیت آنتیاکسیدانی بالایی دارند. از پوست و میوهی بلوط برای درمان اسهال، زخم معده و خونریزی استفاده میشود و اسیدهای چرب امگا ۳، ویتامینهای گروه B و مواد معدنی موجود در آن، به تقویت استخوانها و بهبود عملکرد مغز کمک میکنند.
سراب گیان؛ بزرگترین ذخیرهگاه جنگلی همدان
سراب گیان نهاوند، نه تنها یکی از زیباترین چشمهسارهای غرب کشور است، بلکه بزرگترین ذخیرهگاه جنگلی استان همدان نیز بهشمار میآید. گونههای بلوط، ارژن، بنه، سماق و داغداغان در این منطقه ترکیبی کمنظیر از پوشش گیاهی را پدید آوردهاند. عملیات واکاری و بذرکاری در اراضی جنگلی نهاوند با هدف احیای پوشش سبز، تثبیت خاک و افزایش ذخایر ژنتیکی درختان بومی در حال اجراست.
بلوط در فرهنگ و اسطوره
در فرهنگ مردم زاگرس، بلوط نشانهی اصالت و استقامت است. بریدن آن گناهی بزرگ شمرده میشود، زیرا مظهر زندگی و تکیهگاه جانوران و انسان است. هر سال با رسیدن پاییز، مردم گیان شاهد فرود دانههای بلوط بر خاکاند. سنجابهای زاگرس آنها را در دل زمین پنهان میکنند و آن دانههایی که از چشم حیوانات پنهان میمانند، بهار سال بعد جوانه میزنند؛ چرخهای بیپایان از بخشندگی طبیعت.
تهدیدها و راههای نجات بلوط و سنجابها
خشکسالی، آتشسوزیهای گسترده، بهرهبرداری غیرمجاز، توسعه بیضابطه زمینهای کشاورزی و قاچاق سنجابها، از مهمترین تهدیدهای این اکوسیستم هستند. کارشناسان محیط زیست بر نقش مردم در کاهش تقاضا برای خرید سنجاب تأکید دارند. توقف خرید و فروش این گونهها، علاوه بر کاهش قاچاق، از تخریب جنگلها و آسیب به اکوسیستم و اقتصاد محلی جلوگیری میکند.
بلوط؛ درخت امانت
بلوط تنها یک درخت نیست؛ امانتی است در دست ما از نسلهای پیشین برای آیندگان. اگر این درختان از دامنه زاگرس برچیده شوند، نه از چشمهها اثری میماند و نه از هوای پاک. سنجابها و بلوطها با هم ستون حیات زاگرس هستند؛ حفاظت از آنها مسئولیتی همگانی است.
